دروغ جدید خبرگزاری مهر درباره نشست غزنه

دروغ جدید طولانی خبرگزاری مهر درباره نشست غزنه

شاعر افغان در گفتگو با مهر:
تمدن غزنه در دوران الحاقش به ایران عصر شکوفایی ادبیات بوده است
قنبرعلی تابش کارشناس ادبیات از افغانستان که سخنانش در نشستی درباره تاریخ ادبیات ایران جنجال‌برانگیز شده بود، تاکید کرد: تمدن غزنه، عصر شکوفایی ادبیات، شعر، علم و فرهنگ بوده ولی باید تصریح کنم که غزنه آن روز بخشی از ایران بوده است.

نشست «غزنی؛ میراث مشترک فرهنگی جهان اسلام» عصر روز جمعه 22 اردیبهشت در غرفه سرای اهل قلم واقع در بیست و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران برگزار ‌شد که در این نشست شوکت علی محمدی، قنبرعلی تابش، مولوی کروخی و اسدلله امیری (رایزن فرهنگی افغانستان در ایران) حضور داشتند و برخی سخنان و مواضع این سخنرانان موجب برخوردها و مواضع متقابلی شد که خبرنگار مهر، برای روشن‌تر کردن فضای موجود و زدودن غبار ابهامات به مصاحبه و گفتگو با دو تن از سخنرانان این مراسم پرداخت.

گفتگو با شوکت‌علی محمدی محقق زبان و ادبیات فارسی با عنوان سلطان محمود هم توانایی مقابله با زبان فارسی را نداشت روز 24 اردیبهشت منتشر شد و گفتگو با قنبرعلی تابش شاعر و محقق ادبی دیگر کشور افغانستان که از سخنرانان این نشست بود، در ادامه می آید.

تابش درباره گزارش منتشرشده از نشست مذکور توسط خبرگزاری مهر، گفت: من واقعا از خبرگزاری مهر گله‌مند هستم و هرگاه که تیتر «شاهنامه زیر گوش مسئولان ارشاد به یغمای افغان‌ها رفت/ ایرانی‌ها کوتاه نیامدند» را می خوانم، تن و بدنم می‌لرزد. آیا به نظر دوستان ایرانی، یعنی برخی از دوستان ایرانی _چون من سروانی از ایران را می‌شناسم که افغانستان، ازبکستان، ایران و ... را یک پیکر می‌دانند _ واقعا ما میراثی مانند شاهنامه را به تاراج برده‌ایم؟

وی افزود: من یک شاعر و علاقه‌مند به ادبیات اهل غزنه وقتی بیایم از مفاخر عصر غزنوی صحبت کنم، آن هم به صورت صرف توصیفی، آیا مرتکب یغماگری شده‌ام؟ در تاریخ ادبیات فارسی، وقتی مغولان وارد ایران شدند و از بلخ تا بغداد را تصرف کردند، میراث فرهنگی ایران را به یغما بردند و عمل آنهاست که یغماگری نامیده می شود. به نظر شما اگر من از میراث اجدادمان در غزنه یاد می‌کنم، یغماگر هستم؟

این محقق ادبیات گفت: من دوست ندارم فضای همدلی و همبستگی میان ما و ایرانیان خدشه دار شود و به شکاف فرهنگی بین دو ملت هم راضی نیستم. تقسیم‌بندی‌هایی که ما را از هم جدا کرد، توسط استعمار انجام شد. اما تقسیم‌بندی‌های استعمارگران موقتی بود. چنانچه خود اروپاییان هم بعد از مدتی از خط‌کشی و تقسیم‌بندی دست کشیده و به سمت یک جامعه واحد رفتند. ان شا الله ما هم به سمتی گام برداریم که روزی با هم متحد بشویم. باید بگویم که چاره‌ای جز وحدت در مقابل فرهنگ مهاجم و غالب غرب نداریم.

تابش در ادامه گفت: من برای نجات خودم باید به سراغ گذشته‌ام بروم. من در برنامه‌ای که در نمایشگاه برگزار شد، می‌خواستم به مخاطبان ایرانی بگویم که من و تو جدا از هم نیستیم و اگر امروز کلمه افغان و ایرانی، من و تو را از هم جدا کرده، این طور نیست که همیشه این گونه بوده باشد. غزنی فعلا در مرزبندی افغانستان قرار دارد ولی روزی برهه درخشانی از ادبیات ایران زمین را در خود پرورش داده است. متاسفانه افراد محدودنگر و کم مطالعه در این میان می تازند و القائاتشان نباید باعث شود که ما و شما احساس دوگانگی کنیم.

این شاعر افزود: وقتی صحبت از تمدن غزنه می‌شود، اصلا حکومت غزنویان یا سلطان محمود غزنوی مطرح نیست. چطور شد که سلطان محمود نتوانست بر زبان فارسی غلبه کند و با آن همه خسّت، تمام آلات و وسایل زندگی شاعری مانند عنصری را از طلا کرد و به شاعران باج‌های فراوان داد ولی باز هم موفق نشد. سید حسین نصر سوال مهمی مطرح می‌کند و آن این که چطور شد که وقتی اسلام ظهور کرد و وارد قلمروهای مختلف شد، مانند ریل راه آهن همه را مسلمان کرد و زبانشان را به زبان عربی تغییر داد اما در ایران چنین اتفاقی نیفتاد و محتوای اسلامی وارد ایران شد ولی فرهنگ ایرانی تغییری نکرد. جوابی که نصر به این پرسش می دهد یک عبارت ساده است: زبان فارسی.

وی ادامه داد: تمدن‌ها هیچ گاه به حکومت‌ها باز نمی گردند بلکه به مردم برمی‌گردند. من در آن نشست گفتم کاری به این ندارم که شاهنامه به تشویق دربار غزنویان سروده شده است یا خیر. چون این یک بحث تاریخی است که بررسی نسخه‌شناسی و تحلیل نسخ خطی را می‌طلبد. سخن من در آن برنامه این بود که عصر غزنویان بستری از زمان است که از نظر علمی تقسیم‌بندی می شود. این به هیچ وجه این معنی را نمی‌دهد که ما از حکومت سلاطین غزنوی تعریف کرده باشیم. جان کلام این است که تمدن غزنی، عصر شکوفایی ادبیات، شعر، علم و فرهنگ بوده است. در سخنرانی هم تصریح کردم و در این گفتگو هم تصریح می‌کنم که غزنی آن روز بخشی از ایران بوده است. من به بدیهیاتی اشاره کردم که اساتید ایرانی مانند توفیق سبحانی و محمدتقی بهار به آنها اشاره کرده‌اند.

تابش گفت: من از دوستان رسانه‌ای‌مان در ایران گله دارم که هر وقت صحبت از ادبیات ایران شده، چیزی درباره غزنی نشر نداده‌اند و یک ایرانی همیشه همراه با ادبیات فارسی، نام ایران را شنیده و اسمی از غزنی نشنیده است. این گونه کم کاری‌هاست که باعث می‌شود وقتی چنین بدیهیاتی را بشنود، برآشوبد. به نظرم این یکی از ضعف‌های رسانه‌های شماست.

متن سخنرانی قنبرعلی تابش در سرای اهل قلم, نمایشگاه کتاب 91 تهران





به دلیل غوغای ناموجه خبرنگاران ایرانی و نیز تحریف سخنان من در سرای اهل قلم, نمایشگاه کتاب 91 تهران, متن کامل سخنرانی ام را تقدیم شما خوانندگان عزیز می کنم. با این یاد اوری که این متن بدون کم وکاست از فایل صوتی پیاده شده و تنها تغییر مهم در آن این است که در متن سخنرانی سخنان دکتر سبحانی به دلیل کم بود وقت نقل به مضمون شده بود در این جا متن مستقیم جناب سبحانی از کتابش نقل شده است. امیدوارم فرصتی پیش بیاید که این طرح را بتوانم تاسال دیگر تبدیل به یک کتاب کنم.

به نام خداوند باران و گل

که بخشید از آسمان نان و گل

سلام و درود بر شما حضار گرامی و ارجمند، فرهیختگان و فرزانگان

بحث های آقای محمدی اگرچه ماهیتا بحث های سنگینی هست اما با بیان شیوا و ساده ایشان بسیار شیرین بود و قابل استفاده، جا دارد که تشکر کنیم از مسئولین ارجمند سرای اهل قلم که محفل بزرگداشت غزنه را در سرای اهل قلم برگزار کردند و چرا که نه، غزنه در 2013 مرکزفرهنگی جهان اسلام اعلام شد. خدا را سپاس که جهان اسلام با همه ی دردمندی هایی که جناب مولوی صاحب کروخی اشاره فرمودند با همه ی سیاهی هایی که آفاق زندگی ما را در جهان اسلام به در بر گرفته, هنوز اون خردک شرر هایی در جهان اسلام هست که میاید از غزنه به عنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام تجلیل می کند و این را وظیفه جهان اسلام می داند که از یک برهه درخشان و تاریخی غزنه تجلیل به عمل آید. اگر غزنه بر جهان اسلام حق علمی و حق فرهنگی دارد این حق بر حوزه فارسی زبانان و دری زبانان دو برابر می شود. در حوزه ی زبان و ادب فارسی علاوه بر بعد علمی و فرهنگی غزنه یک حق ویژه دارد . من عرایض مختصرم را با عنوان غزنه شهر نخستین ها و شاهکار های ادب فارسی تقدیم شما می کنم اگر یک نگاه به تاریخ زبان و ادب فارسی بیندازیم به آسانی و شاید با یک کتاب از مرحوم بهار و شاید با یک کتاب تاریخ ادبیات فارسی آقای دکتر سبحانی در یابیم که بزرگترین شاهکار های زبان فارسی و ادبیات دری در بستر غزنه و عصر غزنویان متولد شده است از این فراتر غزنه بستر نخستین هاست در ادب فارسی. نخستین ها یعنی این که بسیاری از قالب های ادب فارسی در عصر غزنویان و در بستر غزنه پدید آمده است بسیاری از ژانرهای ادبی و بسیاری از موضوعات در غزنه شکل گرفته است که من به صورت مختصرا در اینجا خدمت شما توضیح میدهم. اولین حق غزنه حق ادبی است بر حوزه زبان فارسی. کسان, سروران و فرهیختگانی را من در جمع می بینم که وقتی به این لاطایلات ما گوش می دهند یعنی این که علاقه مندی و طبیعتا آشنایی هم به ادبیات فارسی دارند میدانند که سبک خراسانی در تاریخ ادبیات فارسی یک سبک فاخر، ارجمند، ارزشمند است که در این سبک آثار بسیار گران سنگی پدید آمده است. بعضی از صاحب نظران ادب فارسی معتقدند که دوره سبک خراسانی در تاریخ ادبیات فارسی تکرار ناشدنی است. همین سبک فارسی با این فخامت و و الایی در بستر غزنه و اکثرا در عصر غزنویان پدید آمده است بزرگترین آثار غزنویان همین آثاری هست که ما امروز در تاریخ ادبیات به عنوان شاهکارهای زبان فارسی درس می خوانیم.

نخستین ها

هم چنان که اشاره کردم بعضی از اتفاقات ادبی بعضی از قالب ها بعضی از مضمون پردازی ها در قالب ها اولین بار در عصر غزنویان برای اولین بار در بستر زبان فارسی اتفاق افتاده است که من فقط چهار نمونه از این نمونه ها را خدمت شما عرض می کنم،

1. ابو سعید ابول الخیر ابوسعید ابولخیر نخستین شاعر زبان فارسی است که محتوای عرفانی و تصوف را وارد شعر کرده است رباعیات ابو سعید ابول الخیرعارفانه ترین و عمیق ترین مضمون های شعر فارسی را در بر دارد. و ابو سعید اولین کسی است که عرفان و تصوف را وارد شعر فارسی کرده است که در این جهت بر سنایی, بر عطار بر مولانا هم پیشینی دارد.

2. سنایی غزنوی: سنایی غزنوی در خیلی از ژانر ها و در خیلی از مضمون پردازی ها و ابتکارات و ابداعات جزء نخستین های شعر فارسی است و این در عصر غزنویان و در بستر فرهنگ غزنه این ابداعات انجام شده است، سنایی غزنوی اولین شاعری است که عرفان و تصوف را وارد غزل کرده است. ابو سعید عرفان را وارد شعر کرده بود. سنایی نخستین کسی است که عرفان و تصوف را وارد غزل وارد مثنوی و مفاهیم عالی مدحی و اسلامی , مفاهیم ع میق کلامی اسلامی را وارد غزل وارد مثنوی کرده است. فارسی کرده است من از آقای دکتر سبحانی سخنی را نقل می کنم ایشان میگوید

"غالب شعرایی که بعد از سنایی به مسایل حکمی و عرفانی وارد می شدند, به آثار این شاعر نظر داشتند. اماباید گفت که انسجام و استحکام کلام و دقت در به کار بردن الفاظ و ترکیبات تازه و ایراد معانی دقیق در اشعار سنایی به حدی است که تقلید از وی را حتی برای شاعران بسیار توانا مشکل کرده است."( دکتر توفیق سبحانی, تاریخ ادبیات 2 تهران, دانشگاه پیام نور, 1381ص 20)

هر کسی که در طول تاریخ ادبیات فارسی به مضمون عرفانی نزدیک شده باشد نگاه به سنایی دارد و ایشان معمتقد است که کسی هم نتوانسته هست جایگاه سنایی را در این جهت پر کند و یا قدم جای پایش بگذاراد.

3. مسعود سعد سلمان، فاخرترین سوزناک ترین حبسیات رادر عصر غزنویان در بندی خانه غزنویان سروده است یعنی سوزناک ترین حبسیات زبان فارسی شعر, فارسی شعری که در زندان و حبس سروده شده در عصر غزنویان توسط مسعود سعد سلمان سروده شده است پیدا است که این بندی خانه سلطان محمود غزنوی هم یک بندی خانه ای بوده که در آنجا زندانی یا بندی از آزادی نسبی برخوردار بوده است. مسعود سعد در زندان شعر نوشته با رقیبان مشاعره کرده کسانی که باعث شده مسعود سعد در زندان بیافتد آن را هجوکرده ا ند. آنها را افشا کرده در همین زندان پس بنابراین یک آزادی هم برخوردار بوده زندانیان که مورد نظر ما نیست و هنوز ادامه دارد و یک ژانر مفهومی در ادبیات فازسی مطرح است این حبسیات شروع و اوجوش عصر غزنویان و مسعود سعد سلمان است .



مسمط یکی از قالب های ابداعی منوچهری است در عصر غزنویان در غزنه. دوستان و حاضران می دانند که مسمط، یکی از قالب های مهم شعر فارسی است که هنوز هم وجود دارد و احتمال اینکه که با بعضی از گرایشهای پست مدرنستی در بعضی از کلاسیک سرایان موجود این قالب شعری دوباره بیاید یک بار دیگر قالب مسلط شود وجود دارد، این قالب توسط منوچهری در عصر غزنویان و در غزنه پدید آمده است، غزنه بستر شاهکارهای زبان فارسی است آنچه گفتم نمونه ای از نخستین های زبان و شعر فارسی بود غزنه بستر شاهکارهای زبان فارسی

باز هم فرصت کافی نیست که در اینجا به صورت اجمالی و حتی فهرست وار به تمام این شاهکارها پرداخته شود مشهور است که دربار سلطان محمود غزنوی فقط 400 تا شاعر داشته بنابراین 400 تا شاعر را فقط اگر نام ببریم وقت ما پر می شود و کم می آید، شاهکار های زبان فارسی هم در تاریخ ادبیات فارسی هم وقتی که ورق بزنیم می بینیم که تمام شاهکار هایی که در زبان فارسی خلق شده بخش عمده اش مربوط به دوره غزنویان است در راس شاهنامه فردوسی، حکیم طوس این شاهنامه در عصر غزنویان و با تمام اختلافات قرائاتی که در تحلیل و منشاء و این که دربار غزنوی منشاء و عامل و مشوق بوده یا فردوسی اثرش را از قبل نوشته و برده در دربار ارائه کرده بالاخره این ها مباحث تاریخی و نسخه شناسی و به ما مربوط نیست الان ولی این شاهنامه این اثر گران سنگ و فاخر زبان فارسی که و می تواند هویت ایرانی تلقی شود ایران که میگم به مفهوم عام حوزه ی تمدنی ما هست در حوزه فلسفه این اثر گران سنگ هنوز ناشکافته مانده این می تواند حامل خرد اویستاییست از نظر فلسفی از نظر فلسفی هم از نظر سیاسی و جامعه شناسی بسیار بستر مناسبی برای تحقیقات جدیدی هست شاهنامه فردوسی این اثر گران سنگ به عنوان یک گنجینه گران بهایی ادب فارسی در بستر تمدن غزنه افریده شده است شاعران دیگر را که باز هم از دیوان ها و اثارشان شاهکار های زبان فارسی است فرخی سیستانی است دیوان فرخی سیستانی در ادبیات ما بی نظیر است در عصر غزنویان سروده شده است عنصری بلخی با اثر معروف وامق و عذرا و همین طور خنگ بت و سرخ بت که در وصف تندیس های شهمامه و صلصال در بامیان سروده شده اینها از اثار های شاهکارهای جاویدانه زبان فارسی است شاعران دیگر و اثار این شاعران هم مثل سید حسن غزنوی ابولفضل بستی ابورافع هروی و دیگران هم اگر تحقیق شود یک بخش عمده ای از زبان فارسی و اثار گران سنگ و شاهکار های زبان فارسی در عصر غزنویان پدید آمده است این در بخش شعر بود در بخش نثر البته در نثر ما نثر ها حامل محتوا های علمی، فنی، وفلسفی و کلامی و نجومی هم هست که فعلا ما به اون بخش ها کار نداریم امیدواریم دوستان دیگر این مباحث را بیان کنند جهان اسلام وقتی غزنه را پایتخت فرهنگی بر می گزیند بیشتر به اعتبار این محتوا ها است محتواهایی که ابو علی سینا محتواهایی که بیرونی، محتواهایی که پدید آمده و برای اولین بار در جهان اسلام خلق شده در نثر هم بزرگترین آثار نثری ما در عصر غزنویان پدید آمده است با توجه به اشاره جناب امیری که وقت محدود است من اینجا عرض می کنم که شمس المعالی قابوس ابن وشمگیر ابولفضل بیهقی .ابوالفضل بیهقی را شما هم در دوره دبیرستان می خوا نید و هم در دوره دانشگاه و هیچ علاقهمند و نثر به ادب فارسی نیست که یک بار تورقی به این کتاب گرانسنگ بیهقی نکرده باشد. این کتاب بهیقی از آ ن آثار ی است که در عصر غزنویان پدید آمده است. و باز هم به قول آقای دکتر سبحانی "نویسنده مثل ابو الفضل بیهقی, چنان بر حوزه زبان تسلط وچیرگی دارد که در دوره های بعد نویسنده که همطراز او باشد به ظهور نرسیده است. در حقیقت او نثر ساده فارسی را با اثر خویش به مرحله رسانده است که دیگران حتی به آن نزدیک نشده اند "(دکتر توفیق سبحانی, هما ن ص 3)

این یعنی این که جناب سبحانی گلستان را هم در نظر دارد یعنی گلستانی که در قرن 7 آفریده شده و الان از شاهکار های ما تلقی میشود ایشان کسی نیست که از زیبایی گلستان آگاهی نداشته باشد. ایشان میگو ید که تا حالا کسی به سلاست وزیبایی نثر بیهقی نثری نیافریده.

ابن سینا و آثار گران سنگ ابن سینا در حوزه های مختلف در عصر غزنویان آفریده شده است.و ازجمله آ نچه که شاهد مثال ما است دانشنامه علایی است که به زبان فارسی با نثر زیبای ابوعلی سینا تحریر شده.

قابوس نامه عنصر المعالی کیکاوس در این عصر آفریده شده اثر گران سنگ عرفانی کشف المحجوب هجویری که هنوز هم یکی از منابع ارزشمند عرفانی و تصوف ما تلقی می شود در غزنه و در همین عصر آفریده شده

ترجمه رساله قشیریه که هنوز هم جامع ترین منبع برای مطالعه تصوف است در همین عصر آفریده شده

آثار نصرالله منشی در همین عصر آفریده شده و همین طور.. مفصل است ابن مسکویه, ابوالفرج اصفهانی, صاحب بن عباد وآثار دیگری را که ادم به یاد سخن اندیشمند و فیلسوف معاصر می افتد که او معتقد است خرد فلسفی با فارابی شروع می شود با ابن سینا در محاق میرود و از بین می رود آدم وقتی حجم وسیع تحقیقات در حوزه های مختلف در این عصررا می بیند در تمام حوزه ها یک چنین قضاوتی برای ادم اتفاق می افتد که انگار در عصر غزنوی تمام آثارادبی و انواع ادبی آمده به اوج رسیده و در همان اوج باقی مانده و بقیه خیلی در این میان کار زیادی نتواسته من یکی مثنوی دارم به نام گل سرخ که چند بیتش درباره غزنین است با تقدیم آن رفع مزاحمت می کنم .


واسلام...

متن سخنرانی آقای شوکت علی محمدی سخنران اول نشست

[جغرافیای تاریخی و فرهنگی غزنه باستان]

دومین سخنران آقای شوکت‌علی محمدی بود که در باره «جغرافیای تاریخی و فرهنگی غزنه باستان» صحبت کردند و با تشکر از برگزار کنندگان نشست غزنه میراث مشترک جهان اسلام، سخنانش را آغاز کرد:

غزنه، نماد مقطعی از تاریخ و فرهنگ کشورمان است. اگر غزنی به عنوان مرکز فرهنگی جهان اسلام انتخاب شده است؛ اگر غزنی روزگارانی شکوه و جلال جهانی داشته است؛ و اگر غزنی منشأ و مصدر تولید علم و فرهنگ در یک مقطع درخشان تاریخی در سرزمین ما و در جهان اسلام بوده است؛ این نهال پربار و این درخت کهن ریشه در تاریخ و فرهنگ و تلاشهای خردمندانه بزرگمردانِ این سرزمین داشته است. من در مورد «جغرافیای تاریخی و فرهنگی غزنه در دوره ایران باستان» بحث میکنم. امیدوار هستم این بحث، دریچهی تازهای بر روی نوجوانان و جوانان سرزمین ما و پنجرهی نوینی بر دیدگان دو ملّت بگشاید و از یک روزنه واحد، به جهان فرهنگی غزنه بنگریم.

غزنه میتواند نمادی از تاریخ و فرهنگ سرزمین کهن ایران باستان باشد. با این بحث میتوانیم به مؤلفههای هویت ملّی مان نگاه دوبارهای داشته باشیم؛ تا بتوانیم براساس آن وحدت ملّی دیرپا، بر اساس عدالت اجتماعی و فرهنگ محور را؛ شکوه ایران باستان را؛ شکوه تمدن بلخ باستان را؛ شکوه عروس البلاد غزنه را دو باره زنده کنیم. لازمهی این کار این است که ما نخست یک خانهتکانی ذهنی انجام دهیم. من بر اساس بر اساس کهنترین متن این تمدن و این سرزمین، یعنی «اوستا» این بحث را طرح میکنم. در کهنترین متن این سرزمین، که حدود هزار سال و تا هزار و ششصد سال قبل از میلاد هم گفتهاند؛ در این سرزمین، در بلخ باستان و کنارهی رود دایتی که همان بلخ رود کنونی است؛ پدید آمده است. این متن شانزده شهر اهورایی را مطرح میکند که ائیرینم وئیجه یا ایرانویج؛ سغد؛ هپت هند [پنجاب]؛ هریوا [هرات]؛ راگا یا راغ بدخشان؛ و «اوروا» که شهر باستانی غزنه است.

[جغرافیای تاریخی]

«اوروا»، غزنه، یکی از شهرهای باستانی این سرزمین است که در دورههای مختلف، نامهای متعددی را تجربه کرده است. روزگاری این سرزمین اوروا خوانده شده است، روزگاری این سرزمین زابلستان و روزگاری هم غزنه! غزنه و زابلستان همزمان بوده و مرکز زابلستان غزنه است. آن گونه که ما از تاریخ و گذشتهی این سرزمین به دست میآوریم؛ غزنه مرکز زابلستان است. زابلستان را میشود به زابلستان بزرگ و زابلستان خاص تقسیم کرد. غزنه مرکز زابلستان خاص است. زابلستان خاص تقریبا برابر همین ولایت [استان] غزنی کنونی است که در تقسیمات اداری امروز این منطقه تقریبا همان زابلستان خاص به شمار میآید. زابلستان عام مثل بامیان، ورازگان، گردیز و کابل [و غور و گرشستان] هم شامل زابلستان بوده است. در دورانی حکومت زابلستان به دست «رستم کیانی» بوده است. اینها را که میگوییم واقعیتهای سرزمین ماست. وقتی ویشتاسپ به دست ذوالاذعار گرفتار شد و رستم و گشتاسپ را آزاد کرد، به پاس این خدمتی که به گشتاسپ کیانی انجام داد؛ گشتاسپ حاکمیت سیستان و زابلستان را به رستم واگذار کرد. طبری، نویسنده مجملالتواریخ و القصص و سایر منابع به این مساله پرداخته و ابن خلدون در ج1: ص 179 آورده است.

این سرزمین در یک مقطع از تاریخ به نام سیستان هم یاد شده است، که جغرافیای تاریخی سیستان از غزنه آغاز میشود و تا زرنگ ادامه مییابد و در بعضی از منابع تاریخی گردیز و کابل هم جزء سیستان است.

از مناطق مهم و استراتژیکی که در منابع کهن و تاریخی آمده، میتوان از رود «فرزدان رود» یا همان آب ایستاده «دشت ناوور» یاد کرد. در دین زرتشتی معتقدند که نخستین منجی دین زرتشت [هوشیدر یا هوشیدرنه]، از کناره همین رود فرزدان رود ظهور خواهد کرد. یا این منطقه در تاریخ به نام «کاسهرود» یاد شده است که جنگجای رستم با تورانیان بوده و از این مسیر لشکر توس بن نوذر [کیانی] گذر کرده است. آن گونه که در منابع سدههای اخیر آمده است میگویند ما نمیدانیم کاسهرود کجاست؟ فردوسی در شاهنامه این منطقه چنان توصیف میکند که با توجه به شواهد و قرایین دیگر، کاسهرود نمیتواند به جز دشت ناوور باشد!

به سختی گذشت از در کاسهرود

جهان را یخ و برف در کاسه بود- فردوسی.

سرزمین ناوور یکی از سردسیرترین منطقهی افغانستان که در زمستانهای پر برف دوران قدیم، با توجه به موقعیت جغرافیای [طبیعی] آن که حالت کاسه مانند دارد و اطرافش را کوهها احاطه کرده است، این دشت، با آب ایستاده در مرکز آن، در زمستانهای دوران قدیم مانند یک جام یخ بوده است که فردوسی به خوبی این موقعیت جغرافیایی را در شعر خودش به تصویر کشیده است.

یکی از مناطق تاریخی که ریشههای این منطقه را به اثبات میرساند، رود [باستانی] «خرد روی» است یعنی ارگنداب است که ارگنداب بالا یا علیا از «مالستان» و «جاغوری» نشأت میگیرد و به سمت ارگنداب میریزد. که مسیر این این رودخانه را، به نام خرد روی در تاریخ ثبت کردهاند.

یکی از سرزمین و جغرافیایی که میتواند گذشته تاریخی ما را روشن کند، قلات است یا «کلات». که شهر فرود [پسر سیاووش] است. فرود پسر سیاووش به دلیل ان که از مادر ترکتباری زاده شده بود، دورتر از مرکز اقتدار حکومت و در یک منطقه نسبتا دور دستی در کلات زندگی میکرد، که مرکز ولایت زابل کنونی و نزدیک قندهار است. وقتی توس بن نوذر لشکرش را از مرکز زابلستان قدیم که همان «دایه» کنونی باشد از مسیر دشت ناوور به سمت قندهار حرکت میکند؛ کیخسرو دستور میدهد که از راه «کلات» و «جَرَم» نرو:

مرو تو ز راه کلات و جرم

مزن تو به گرد سپید کوه قدم- قردوسی

اما به دلیل آن که توس کینهای از تورانیها و سیاوش و فرود داشته است، به دو راهی دشت ناوور که میرسد، مسیر لشکر را به سمت جَرَم (گرمسیر) و به سوی قندهار گرمسیر و کلات کج میکند و میرود و قضیه قتل فرود اتفاق میافتد.

یکی از سرزمینهایی که میتواند گذشته را روشن کند، «نای لامان» زابلستان است که در جنگ صفاریان و رتبیل شاهان، هنگامی که پسر رتبیل از زندان بُست فرار میکند، در قلعهی نای لامان زابلستان- دوستانی که آشنایی دارند لومان جاغوری- سنگر میگیرد.

[جغرافیای فرهنگی]

اگر اندک نگاهی به جغرافیای فرهنگی این سرزمین بیندازیم، خیلی از فرهنگ و فرهیختگی این سرزمین را نشان میدهد. کهنترین متن فرهنگی و زبانی این سرزمین اوستا است. زبان اوستایی- به اتفاق اوستا شناسان- در حوزه شرق پدید آمده و در این حوزه بالیده است. متن زرتشتی اوستا به زبان این مردم است. وقتی دین زرتشتی به سمت عراق و مازندران و هند گسترش پیدا میکند، ترجمه میشود. بر این اساس است که زمینهی نفوذ فارسی را فراهم میکند. به اتفاق زبان شناسان، خاستگاه هم زبان پارسی -که در افغانستان، ایران و تاجکستان محاوره و نوشته میشود- خاستگاه شرقی دارد و هم زبان اوستایی. اما بیشترین خصوصیتهای زبان اوستایی در لهجهی مردم غزنه نمودار است و به روشنی میتوان ویژگیهای واژگانی و دستوری زبان اوستایی را در زبان پارسی لهجهی مردم غزنه میتوان یافت. من در کتاب «درّ اوستایی در لهجهی غزنه» به این مسأله مفصل پرداختهام. بیش چند صد واژه تنها و تنها در لهجهی غزنین موجود است و تنها و تنها در زبان اوستایی موجود است. این همخوانی و همایندی اتفاقی نیست بلکه نشان از وحدت خاستگاهی است و همریشگی هر دو زبان نشان میدهد. من [در آن کتاب] فرضیهای هم مطرح کردهام که زبان پارسی کنونی در ادامه زبان اوستایی است و زبان پهلوی نمیتواند واسطهای میان این دو زبان باشد چرا که زبان پهلوی خاستگاه غربی دارد- غرب کویر نمک- و در راستای زبان مادها میشود ازیابی کرد. زبان پارسی امروز را در راستای زبان اوستایی میشود ازیابی کرد و این دو دسته زبان، بخشی از فرهنگ این سرزمین بزرگ و پهناور را تشکیل میدهد.

یکی از مسایلی که - من وقت را هم رعایت کرده باشم و سخنم را پایان دهم- روشن میکند زبان فارسی امروز- مخصوصا لهجهی غزنین- وارث زبان اوستایی است، آن است که در لهجهی غزنین دو حرف و دو واکه، بیشتر از لهجهی گفتاری و نوشتاری که در سایر شهرها مثلا بلخ و کابل و هرات و شیراز و تهران و ری و تاجکستان صحبت میشود؛ دو تا حرف بیشتر دارد. یعنی دو حرف «ٹ» و «ڈ». کسانی که – از دوستان ما- در ایران متولد شدهاند نمیتوانند تلفظ کنند. دو حرف «ٹ» و «ڈ» در متن اوستا هست و من شکل این حرف و واژههایی که با این دو حرف نوشته میشود را استخراج کردهام.

[شکل «ت» و «ٹ» اوستایی]

دقیقا کلماتی که ما با این دو واجگاه و مخرج ادا میکنیم؛ این کلمات، در اوستا نیز با همین حرف نوشته شده است. اوستا شناسانی مانند پور داود، هاشم رضی، بهار و راشد محصل و... مکررا این مساله را گفتهاند و به این مساله توجه دارند. مثلا بهار گفته در اوستا دو تا «ت» وجود دارد که شکلشان هم با هم متفاوتند. و این دو تا «ت» و «ٹ» در لهجهی غزنین فعلا موجود است. یکی از خصوصیات زبان اوستایی آن است که حرف «لام» نداشته و واژههای که فعلا حرف «ل» به کار میبریم؛ به جای آن از حرف «ر» استفاده میکردهاند. مثلا هرابزئیتی یا همان البرز، با همین حرف «ر» گفته می‌شده است.

نکتهی پایانی من این است که من در یک بررسی چهل مورد از آداب و رسوم مردم غزنه را با محوریت متن وندیداد و اوستا، بررسی کردهام؛ دقیقا همان آداب و سوم ایران باستان است. دوستان من! نوجوانان عزیز! اینها است که ریشه و بنمایه اصلی فرهنگ ما را تشکیل میدهد. اگر نوجوان افغانستان بازنگری در پندارههای ذهنی شان انجام دهند و بر اساس همین تمدن گذشته و با اتکا به آموزههای آزادیبخش و رهایی بخش اسلام، میتوانیم فرهنگ و تمدن فاخر گذشته را از نو بسازیم.

والسلام علیکم و رحمةالله و برکاته.