امير خسرو دهلوی؛ شاعر هزاره تبار

امير خسرو دهلوی؛ شاعر هزاره تبار

شوکت علی محمدی

امير خسرو بدون شك يكي از سرامدان تاريخ ادب دري است. او يكي از برجستگان دري سرايان هند است. او به قولي دو صد تا چهار صد هزار بيت شعر سروده است. افزون برآن كه اشعار او در ادبيات دري جايگاه ويژه دارد و به قول استاد سعيد نفيسي « سه كتاب نثر بر جاي مانده او، از شاهكار هاي نثر دري آن دوران است؛ از پيشگامان «سبك هندي» به شمار مي آيد.نازك خيالي هاي او در اين روزگاران نيز تازگي دارد. صايب تبريزي، كليم،بيدل و...با الهام ازنازك انديشي و لطف خيال او سبك هندي را به اوج رساندند.

امير را نه تنها به آن دليل كه از شاهكار هاي زبان دري است يا ازبلخ برخاسته و از هزاره هاي سانچارك و لاچين است؛ براي معرفي برگزيده ام. بلكه بيشتر از آن جهت كه محققان هزاره شناس را ونيز همه كساني که نسبت به هويت نژادي آنان ترديد دارند، به سهم هزاره ها در غنامندي ومعماري زبان فخيم مادري شان يعني زبان دري توجه دهم و نيز جوانان وجامعه خود را با مفاخر شان كه يكي از مولفه هاي هويت بخش است؛ آشنايي دهم.

پدر امير خسرو از هزاره هاي لاچين است كه در بلخاب وسانچارك فعلي مي زيسته و در جريان حمله چنگيز خان مغول به هند رفته است.

لاچين:

گفته اند لاچين كلمه تركي و از نظر لغوی به معناي باز شكاري است(1).

لاچين، نام قبيله اي بوده كه در اطراف بلخ، بلخاب و سانچارك س···ت داشته اند و درسال618هجري از وحشت وهراس چنگيز خان، از راه غوربند و كابل به هندوستان مهاجرت كرده اند. ريس هزاره هاي لاچين، امير سيف الدين محمود پسر لاچين بوده كه در «پتيالي» هند -ازتوابع دهلي- مسكن گزيد و با دختر عمادالملك ازدواج كرد كه ثمره ي آن امير خسرو است.

محققان و مورخان بر اين نكته اتفاق نظر دارند كه قبيله لاچين از طوايف هزاره است كه پيش از يورش چنگيز در آب خيز بلخ(بلخاب) و بلخ زندگي مي كرده اند. در پي ديدگاه برخي از مورخان را مي آورم:

1.دولت شاه ثمرقندي: «درآن هنگام ( يورش چنگيز) هزاره لاچين –که امير خسرو دهلوي از آن مردم است- از آب خيز بلخ ، از لشكر مغول رميده بودند، هشت صد مرد ديگر بر سلطان جلال الدين منكبرني جمع شده، قلعه «كركس بال» را فتح كردند.»(2)

2.قاسم هندوشاه فرشته : «اميرسيف الدين محمود از اميرزاده هاي هزاره ي بلخ است كه در قرب حمله چنگيز خان به هندوستان آمد.»(3)

3.تذكره ميخانه: «پدر امير خسرو، از هزاره ي لاچين است كه با جمعي ازخويشان و دوستان در "سان و چارك" (سنگ چارك كنوني) در نواحي بلخ مقام كردند و از آن جا كوچ نموده به غوربند آمدند و از آن جا از ترس چنگيز خان با جمع كثيري از قبيله خود به سوي هندوستان فرار كردند.»(4)

4.امين احمد رازي: « پدر امير خسرو، پدر امير خسرو لاچين از هزاره هاي بلخ بود كه در غايله مغول به هندوستان گريخت.»(5)

5.احمد علي كهزاد: «ايشان در باره قوم لاچين-كه در شاهنامه فردوسي آمده- احتمال داده كه قوم لاچين كه در گذشته هاي دور در مركز افغانستان بوده همين مردم هزاره ي فعلي است.»(6)

فردسي در باره مردم لاچين مي سرايد:

هزاران سواران ايران گروه

زلاچين دليران ابرگرد كوه

و

من اي در بمانم، نيابم به راه

نيابم به افغان و لاچين سپاه

و

كه نزديك زابل به سه راه روز

يكي كوه بد سر كشسده به ماه

به سوي او پشت خرگاه بود

ديگر دشت زين هندوان راه بود

نشسته در آن دشت بسيار كوچ

زافغان و لاچين و كرد و بلوچ

مراد از زابل همان هزارستان كنوني كه زاولستان خوانده مي شده است مي باشد.

6.پوهيالي عبدالرزاق رويين، ظهورالله ظهوري، محمدآصف و شاه محمد: «يكي از شاعران دري گوي هند، اميرخسرو بلخي است. امير خسرو فرزند اميرسيف الدين محمود از هزاره ي لاچين بلخ است كه در هنگام حمله تاتار به هند رفته و در «پتيالي كه از مضافات دهلي است اقامت گزيد.»(7)

عده ای از دانشمندان ایشان را ترک می دانند، مانند:

دهخدا: « امیر خسرو دهلوی، شاعر پارسی گوی هند قبیله لاچین ترک بود که پدرش سیف الدین محمود درشهر کش ترکستان (بلخ و شمال فعلی) و رئیس قبیله خود بود.(

سعید نفیسی: «خسرو دهلوی، که در ادبیات به امیر خسرو معروف است پسر امیر سیف الدین دهلوی از ترکان دهلی بود. لاچین پدر سیف الدین دهلوی از ترکان ختا بود و در استیلای مغول به هند گریخته و در دهلی ساکن شده بود.»(9)

شاید ترک دانستن امیر خسرو، ناشی از آن باشد که پیر و مراد امیر خسرو، نظام الدین اولیا- از بزرگان متصوفه هند- که ارادت وصف ناشدنی به خسرو داشته، خسرو را «ترک» خطاب می کرده است، یا به دلیل آن است که آن زمان ها و پس از آن که ترکستان در قلمرو حاکمیت مسلمانان و دری زبانان قرار گرفت و سرباز خانه ها و لشکر گاه ها از مردان ترک و در بار حاکمان از دخترکان ترک پر بود و به مرور زمان «عنوان ترک » بر هر معشوق و محبوبی اطلاق می شده است و امیر ما از دوستان بسیار محبوب نظام الدین اولیا بوده است؛که در متون ادبیات به یک سنت در آمده است؛ چنان که خواجه شیراز می گوید:

اگر آن «ترک» شیرازی به دست آرد دل ما را

به خال هندویش بخشم ثمرقند و بخارا را

و یا این که در شمال افغانستان که ترکستان نامیده می شود؛ اکثراً ترک ها می زیسته اند و نیز محتمل است همان گونه که «در ادبیات و تاریخ دوره اسلامی قرن سوم و چهار م هجری اطلاق «ترک غرجه» به قوم هزاره شده است(10) .

بد نیست یادآور شویم که «در ولسوالی سرخ و پارسادره، دره ی ترکمن و سرقافزار منطقه ای است به نام «دره ی لاچین و مناطقی به نام های ده لاچین، غار لاچین و قاده ی لاچین معروف است»(11)

حیات و میراث ادبی شاعر:

امیر سیف الدین محمود به هند پناه گزید و چون اهل فضل بود به دربار «شمس الدین التتشمس» راه یافت و به شمسی معروف گردید و با دختر عماد الملک ازدواج کرد که «خسرو» در سال 651 هجری در «پتیالی» دهلی به دنیا آمد و از همان اوان کودکی قریحه شاعری خود را آشکار ساخت.پدر خسرو، دانشمند معتبر و با درایتی بود که خودش نیز به تحصیل علوم و فنون پرداخت و مطالعه آثار و اشعار فارسی را شیمه خود ساخت تا در زبان مادری اش (دری) تبحر کاملی یافت.

اقامتگاه خسرو شهر دهلی بود و معاصر پنج تن از شاهان هند بود که اولین شان معزالدین کی قباد و آخرین شان سلطان محمد بن تُغلُق بوده است. خسرو نزد سلاطین وقت منزلت رفیعی داشته است و در مدایح اشعار او مدحت آنان دیده می شود.

خسرو با آن که با خاندان های سلطنتی وقت ارتباط داشته و به شیوه مخصوص ارباب دنیا زندگی می کرده؛ به اهل معنا توجه خاص داشته و در حلقه ارادت یکی از مرشدان متصوفه هند، نظام الدین اولیا در آمد و از شهرت زیادی برخوردار شد. نظام الدین اولیا از میان مریدان متعدد خود به خسرو علاقه خاص داشته و او را «ترک» خطاب می کرده است. درمورد خسرو گفته است « روز قیامت از هر کس خواهند پرسید چه آوردی؟ چون از من پرسند خواهم گفت:

سوز سینه این «ترک» را آورده ام !

الهی مرا به سوز سینه ی این ترک ببخش! و نیز گفته است:

گر برای ترک ترکم ارٌه بر تارک نهند

ترک تارک گیرم و اما نگیرم ترک «ترک»

و نیز به خسرو گفته است « من از وجود برنجم اما از تو نرنجم» و می گفت «اگر درشرع مقدس جایز بود وصیت می کردم امیر خسرو را درقبر من دفن کنند تا هر دو در یکجا باشیم. هنگام مرگ وی، خسرو در دهلی نبود و با سلطان محمد به «بنگاله» رفته بود. نظام الدین اولیا گفته بود خسرو پس از من نخواهد زیست، او را درکنار من به خاک بسپارید که او صاحب اسرار من است و من بی او قدم به بهشت ننهم. چون خبر مرگ نظام الدین اولیا به امیر خسرو رسید دیوانه وار نعره ای زد و بی اختیار به سوی دهلی روان شد و چون بر سر خاکش رسید گفت: سبحان الله! آفتاب در زیر زمین و خسرو زنده؟ این گفت و بی هوش شد و تا شش ماه در گریه و زاری بود تا از جهان رفت. خسرو با نصیر الدین چراغ دهلی که او نیز از بزرگان مشایخ هند بوده معاشرت داشته است.

شکی نیست که خسرو دهلی را باید بزرگترین شاعر دری زبان هند دانست و این که او را

«سعدی هندوستان» گفته اند به جاست. درنظم و نثر دری کاملاً مسلط بوده و از استادان فن

به شمار می رود. در اقسام مختلف شعر مانند قصیده و غزل و مثنوی مهارت کامل داشته است.

شاهکارهای او بیشتر غزلیات عارفانه است که الفاظ رقیق و معنای دقیق را با فکر تصوف آمیخته. در نثر نیز چندین کتاب مهم از او مانده است. امیر خسرو از شاعران بزرگ به خصوص

سنایی، خاقانی، نظامی و سعدی پیروی می کرد. مخصوصا در غزل پیرو سبک سعدی بود چنان

که خود به تلویح بر این نکته اشاره می کند و می گوید: «جلد سخنم دارد شیرازه ی شیرازی»

ولی با این همه امیر خسرو لحن خاصی دارد که آن لحن در دیگر شاعران دری زبان هند نیز

دیده می شود و سبک معروف هندی را به وجود آورده اند. امیر خسرو را می توان بزرگترین

شاعر دری گوی هند به شمار آورد. قریحه اش سرشار و در نظم سخن دارای سرعت خیال

و جودت طبع بود و افزون بر زبان دری به زبان عربی، ترکی سنسکریت و برج بهاکا (یکی از

زبان های بومی هند) هم تبحر داشته و گفته اند در زبان اخیر نیز دارای آثاری نیز بوده است که

در موسیقی و آواز های هندی و فارسی نیز دست داشته و خود، آهنگ هایی ساخته بوده است. دیوان اشعار امیر خسرو که مدایح آن غالبا در باره سلطان های دهلی است که پنج گونه است؛

1.
تحفة الصغر؛ شاعر دوره جوانی شاعر؛
2.
وسط الحیات؛ اشعار بیست تا سی سالگی او؛
3.
غرةالکمال؛ اشعار حدود چهل سالگی. در دیباچه آن سوانح زندگی خود را نوشته و از شاعران بزرگی مانند سنایی، خاقانی، سعدی و نظامی یاد کرده است؛
4.
بقیه نقیه؛ آخرین اشعار شاعر.
5.


افزون بر این ها، امیر، به تقلید از نظامی گنجوی پنج مثنوی سروده است؛

1.مطلع الانوار؛ در برابر مخزن الاسرار؛

2.شیرین و خسرو در برابر خسرو و شیرین؛

3.مجنون و لیلی در برابر لیلی و مجنون؛

4.آینه اسکندر در برابر اسکندر نامه؛

5.هشت بهشت در برابر هفت پیکر.

خمسه امیر خسرو هجده هزار بیت دارد.

آثار دیگر امیر؛

1.قرن السعدین

2.نه سپهر؛

3.تاج الفتوح؛

4.دول رانی خضر خان( در معاشقه های دول رانی دختر راجه گجرات و خضر خان)؛

5.افضل الفوایید؛

6.اعجاز خسروی؛

7.تغلق نامه؛

8.خزاین الفتوح؛

9.مناقب هند و تاریخ دهلی

امیر خسرو«طوطی» تخلص داشته و برخی شاعران بزرگ به آن اشاره کرده اند.

عرفی شیرازی:

به روح خسرو از این پارسی شکر دارم

که کام «طوطی» هندوستان شود شیرین

حافظ:

شکر شکن شوند همه در طوقیان هند

زین قند پارسی که به بنگاله می رود

قصایید شاعر از غزلیاتش متین تر است و در این زمینه از سخنگویان بزرگ پیروی می کند. گاهی قصیده را با تغزل شیرین آغاز می کند:

صبا را گاه آن آمد که راه بوستان گیرد

زمین را سبزه در دیبا و گل در پرنیان گیرد

جهد از چشمه موج آب و از آن در زمین افتد

زند بر لاله باد تند و آتش در زبان گیرد

متأسفانه این قصیده در دیوان اشعار «امیر خسرو» که در ایران با مقدمه سعید نفیسی و همت م. درویش چاپ شده نیامده است و به طور کلی اشعار «نهایة الکمال» ایشان به دست نیامده است. سرانجام شاعر بزرگ و پرآوازه ی هزاره ی بلخ در سال 725 و در هفتاد و چهار سالگی چشم از جهان فرو بست. روحش شاد!